Hoe kom je aan een staatshoofd?

2. Hoe kom je aan een staatshoofd?

In een koninkrijk zijn geen verkiezingen nodig. De oudste zoon of dochter van het regerend staatshoofd neemt na de dood van zijn vader of moeder het ambt over. Er is een levende relatie met het verleden en het aanstaand staatshoofd wordt degelijk op zijn taak voorbereid.

Wat heeft dit met Amerika te maken? Het is de inleiding op mijn onderwerp van deze week: het merkwaardige Amerikaanse systeem om aan een president te komen. Dat heeft er dit keer toe in geresulteerd, dat Clinton met inmiddels meer dan een miljoen stemmen meer dan Trump – dat is ongeveer tweemaal zoveel als de voorsprong van Al  Gore op George W. Bush in 2000 - toch de race heeft verloren.

Komt dat nou vaker voor? Jazeker! In 2000 en in 2016 dus en bijna in 1960 met Kennedy die nipt (113.057 stemmen meer) van Nixon won, in 1968 met Nixon die nipt (509.704 stemmen meer) van Humphrey won, in 1976 met Carter die nipt (1.728.537 meer) van Ford won en in 1992, 2004 en 2012. Vanaf 1968 blijkt Amerika bij verkiezingen een diep verdeeld land. Ze leveren vaak leiders op die geen of slechts een kleine meerderheid hebben. Ronald Reagan is in 1980 en 1984 de grote uitzondering.

In de negentiende eeuw kwam het driemaal voor. John Quincy Adams (1825 – 1829) had drie tegenstanders. Andrew Jackson had 50% meer stemmen en meer electorale stemmen, maar geen meerderheid. Vervolgens koos het Huis van Afgevaardigden Adams. Rutherford B. Hayes (1877 – 1881) behaalde ongeveer 250.000 stemmen minder dan zijn tegenkandidaat Samuel Tilden. Beiden hadden 184 electorale stemmen. Het kwam aan op vier staten in het Zuiden, waarvan de uitslag werd betwist. Nadat ook het Huis van Afgevaardigden niet in staat bleek een besluit te nemen, werd een wet aangenomen die een commissie in het leven riep bestaande uit vijf leden van het Huis van Afgevaardigden, vijf senatoren en vijf rechters van het Hooggerechtshof. Deze commissie telde acht Republikeinen en zeven Democraten en gaf niet geheel toevallig de laatste beslissende electorale stem aan de Republikein Hayes. De Amerikaanse schrijver Gore Vidal heeft daar in zijn reeks historische romans een prachtig boek over geschreven getiteld 1876, verschenen in 1998. Benjamin Harrison (1889 – 1893) had meer dan negentigduizend stemmen minder dan zijn tegenkandidaat Grover Cleveland, maar vijfenzestig electorale stemmen meer. Sommigen zijn van mening dat deze presidenten die de national popular vote niet wonnen, het niet zo goed hebben gedaan. Of Trump daar ook toe zal gaan behoren?

Bij de start van de nieuwe republiek waren er personen die de president voor het leven wilden benoemen, John Adams stelde voor de eerste president, George Washington, aan te spreken met de titel ‘Your Excellency’. Washington trad op eigen initiatief na twee termijnen af. De Constitution verplichtte hem daartoe niet. De bepaling dat een president niet meer dan twee termijnen achter elkaar het ambt mag vervullen is van later datum.

Bij mijn weten zijn er niet veel landen die een systeem als in Amerika gebruiken om hun staatshoofd te kiezen. Engeland en Spanje b.v. zijn een monarchie en kennen een parlementair systeem. Oostenrijk en Polen kiezen hun president met bescheiden bevoegdheden rechtstreeks. De Franse president die grote bevoegdheden heeft en de politiek leider van het land is, wordt rechtstreeks gekozen. Het Duitse systeem om een staatshoofd te kiezen is weer anders. De president wordt gekozen door de verzameling van parlementsleden aangevuld met personen die door de partijen worden aangewezen. Dat zijn dus geen gekozenen, de kiezer speelt bij deze laatste toegevoegde groep geen rol.

Wat bewoog de Founding Fathers om zo’n getrapt kiessysteem te bedenken? In de eerste plaats angst voor het volk. Ze waren wel democraten, denkers van de Verlichting - “All men are equal” - en ze wilden van die Engelse koning af, maar men was toch wel wat beducht voor wat er zou kunnen gebeuren in het geval van directe democratie. De gang van zaken bij de Franse Revolutie - denk aan de Terreur, aan Robespierre – zou dat bloedig duidelijk maken. In het begin hadden doorgaans alleen blanke landeigenaren stemrecht, tot 1913 werden senatoren niet rechtstreeks gekozen, maar door de leden van het Huis van Afgevaardigden van de staat. Zwarten kregen in 1870 stemrecht, maar pas 100 jaar later zorgde Johnson er met een speciale wet voor, dat ze dat recht in de praktijk konden brengen. Vrouwen kregen pas stemrecht in 1920 en jongvolwassenen pas in 1971. Het Hooggerechtshof, dat elke wet kan afkeuren, als het deze ongrondwettig vindt, is er ook een voorbeeld van, dat Jefferson, Madison, Hamilton en hun collega’s geen onbeperkt vertrouwen hadden in de wijsheid van de volkswil. Ook de president kan met zijn veto wetten van het parlement treffen.

Hoe komen ze aan deze constructie? Dat heeft te maken met de slavernij. Werken met alleen de popular vote zou  een kandidaat uit het Zuiden kansloos gemaakt hebben. Daar woonden wel veel mensen, maar de zwarten werden voor de wet beschouwd als ‘property’ en hadden geen stemrecht. Dit probleem – dat het gewicht, de omvang van een Zuidelijke staat zo niet tot uiting kwam – werd opgelost door  te werken met tussenpersonen, de kiesmannen. Elke staat kreeg net zoveel kiesmannen als er leden van het Huis van Afgevaardigden waren. Dat aantal was gekoppeld aan de omvang van de bevolking van die staat en daarbij telden de zwarte slaven dan weer wel mee voor 3/5 per persoon! Net zoals elke staat twee senatoren heeft ongeacht of het een grote (Californië) of kleine (Rhode Island) is, kreeg elke staat er ook twee kiesmannen bij.

Het huidige systeem betekent dat stemmers op Trump in Californië en New York weinig gewicht in de schaal leggen. Clinton haalt daar meer dan 60%, krijgt alle electorale stemmen en de  Trumpisten zijn bedankt voor de moeite. Omgekeerd hebben de Clintonstemmers in Texas en Indiana ook hun best gedaan, maar daar heeft Trump zo’n meerderheid dat hij er op zijn beurt met de volle ‘electoral votes buit’ vandoor gaat. In de campagne concentreren de kandidaten zich daarom op de ‘swing states’. Het heeft er alles van, dat Clinton in North Carolina en Florida niet de aantrekkingskracht had die Obama in 2008 en 2012 wel had. Zij liet daar in de laatste dagen het werk vaak over aan Barack en Michelle Obama. Michigan, Pennsylvania en Wisconsin leken heel lang betrouwbare Democratische staten, waar Clinton een flinke voorsprong had. Dat is o.a. de kracht van de campagne van Trump geweest. Hij kon die schijnbaar zekere Clintonstemmers de hoop op verandering bieden waar ze behoefte aan hadden. Hij bezocht veelvuldig deze staten – Clinton heeft Wisconsin na de conventie niet meer bezocht! Is dat onkunde, een te veel aan zelfvertrouwen, arrogantie? – en sloeg zo een gat in haar ‘fire wall’.

Kan er iets aan veranderd worden? Ja, je kunt de weg opgaan van een amendement op de constitutie. Dat is een hele procedure, een groot aantal staten moet het goedkeuren, voordat het van kracht wordt. Een snellere route zou het National Popular Vote Plan kunnen zijn. Artikel II van de Grondwet laat het aan de staten zelf over te bepalen hoe ze kiesmannen aanwijzen. Staten die daaraan meedoen beloven dat ze al hun kiesmannen zullen toekennen aan degene die de landelijke popular vote wint. Dat gaat wat hen betreft effectief in op het moment dat er genoeg ondertekenaars van dit plan zijn nl. 270 van de 538. We zitten nu al op 165.